زنان، خودپنداره منفی و جراحی‌های زیبایی

چکیده: این روزها آمار انجام جراحی زیبایی با رشد قابل‌توجهی در کشور مواجه شده است؛ به‌طوری‌که می‌گویند ایران پایتخت عمل‌های زیبایی در جهان بی‌شمار می‌آید. هرچند مثل گذشته، این مسئله فقط مختص زنان نیست و مردان ایرانی نیز به انجام جراحی زیبایی روی آورده‌اند، اما همچنان اکثریت مراجعه‌کنندگان عمل‌های زیبایی، زنان هستند.

تعداد کلمات 1390 / زمان تقریبی مطالعه 7  دقیقه

گرایش به زیبایی از امیال طبیعی بشر است. نقوش حک‌شده بر دیواره غارها از نشانه‌های گرایش بشر اولیه به زیبایی است، اما در مورد اعمال جراحی زیبایی، نخستین عمل‌های جراحی پلاستیک پس از پایان جنگ جهانی اول برای معالجه مجروحان جنگی که دچار آسیب‌های جدی در ناحیه صورت شده بودند، انجام‌گرفته است و از سال 1920 میلادی، بیمارانی که نقص مادرزادی یا عیوب ظاهری داشتند، تحت عمل جراحی پلاستیک زیبایی قرار می‌گرفتند. در جنگ جهانی دوم، سربازان چینی برای تغییر چهره خود، تحت عمل جراحی پلاستیک زیبایی قرار گرفتند. ازآن‌پس شمار متقاضیان عمل‌های جراحی پلاستیک زیبایی و افرادی که از روش‌های گوناگون برای زیباتر شدن چهره خود استفاده می‌کنند، روبه افزایش است.

در ایران هم جراحی پلاستیک با حضور 7 نفر از جراحان فوق تخصص در حدود 50‌ سال پیش شروع شد. انجمن تحقیقات راینولوژی ایران در سال 1393 اعلام کرد که در سال 2010 تحقیق مشترکی با همکاری دانشگاه جان هاپکینز آمریکا انجام داده و میزان شیوع جراحی پلاستیک در ایران و آمریکا را به مدت دو سال مقایسه کرده است. بر اساس این پژوهش مشخص شد که آمار جراحی پلاستیک بینی در ایران 7، کاشت مو 6، جراحی پروتز چانه 2 و جراحی پروتز گونه 2 برابر امریکا بوده است.[1].

بر اساس یک آمار غیررسمی، هرساله بیش از 36 هزار ایرانی زیر تیغ جراحی زیبایی صورت می‌روند. در میان جراحی‌های مختلف معطوف به زیبایی که شامل رایج‌ترین آن جراحی بینی تا عمل‌هایی نظیر جراحی افتادگی پلک، گردن، صورت، پیوند مو، لیپوساکشن، کاشت سینه و ... می‌شود، حداقل به لحاظ عمل زیبایی بینی، ایران دارای رتبه نخست در سال 2010 بوده است. بعد از ایران، کشورهای آمریکا، انگلستان و تا حدی فرانسه در ردیف‌های بعدی قرار دارند. قابل‌ذکر است، بر اساس آمارهای موجود، اعمال جراحی بینی در دنیا رو به کاهش و در عوض سایر جراحی‌هایی که به‌منظور جوان‌سازی افراد صورت می‌گیرد، رو به افزایش است.[2] ازجمله این موارد عمل‌های زیبایی چشم، همچون کاشت عنبیه مصنوعی جهت تغییر رنگ چشم و کار گذاشتن نگین چشم، است؛ هرچند به دلیل هزینه‌های بسیار بالا و عوارض آن، این عمل از سوی زنان ایرانی با استقبال چندانی مواجه نگردیده، اما ممکن است درزمانی نه‌چندان دورزنان و دختران ایرانی نیز در اثر تبلیغات فریبنده به این عمل روی بیاورند

روانشناسان معتقدند که گسترش نامطلوب جراحی‌های زیبایی در یک جامعه متأثر از انگیزه‌های شناختی و عاطفی افراد آن است. بطوریکه نیازهای عاطفی جوانان به‌ویژه نیاز به موردتوجه قرار گرفتن به‌وسیله جامعه، از انگیزه‌های اصلی کسب زیبایی تصنعی است.

ازآنجاکه بدن خصوصیتی است که همه افراد در یک جامعه دارایند، می‌توان گفت هر فرد برخوردار از یک تصویر بدنی است. این مفهوم بخشی از مفهوم خودپنداره به شمار می‌آید.[3]

درواقع ازنظر گروکن «تصویر بدنی به ادراکات، احساسات و تفکرات فرد درباره بدنش مربوط می‌شود و معمولاً به‌عنوان تخمین اندازه بدن، ارزیابی میزان جذابیت و احساسات مربوط به شکل و حجم آن، مفهوم شده است.»[4]
کودک در فرایند رشد طبیعی خود، به‌تدریج بر اساس بازخوردهایی که از دیگران در مورد خود دریافت می‌کند، تصویری از ویژگی‌های ظاهری‌اش به دست می‌آورد که به آن تصویر بدنی می‌گویند. بسیاری از افرادی که در بزرگ‌سالی به جراحی‌های زیبایی مکرر روی می‌آورند، دچار مشکلاتی در تصویر بدنی خویش هستند.

پس‌ازآن، در ادامه فرایند رشد شخصیت، خود فاعلی در ذهن کودک نقش می‌بندد که از منظر روانشناسی به آن «تصویر خویشتن» گفته می‌شود. تصویر خویشتن مبنای اصلی مباحثی است که فرد خود را «خوب» یا «بد» می‌داند.

تصویر ذهنی، همان تصوری است که هر فرد از خود دارد. درواقع بر اساس باورهایی که از خویش دارد ساخته‌شده است؛ اغلب این باورها در اثر تجارب گذشته، موفقیت‌ها و شکست‌هایی که داشته است، حقارت‌ها، پیروزی‌ها، و رفتاری که والدین بخصوص در دوران کودکی با ما کرده‌اند شکل‌گرفته‌اند. در حقیقت مهم‌ترین عامل شکل‌گیری تصویر خویشتن، تحت تأثیر سبک‌های فرزند پروری والدین و تعاملات کلامی آن‌ها با کودک شکل می‌گیرد. [5]

به‌عبارت‌دیگر تصویر ذهنی از خود، همان تصویری است که خودتان را بر اساس نقاط قوت و ضعفتان به شما نشان می‌دهد. این تصویر، دائماً بر چشم‌انداز افراد نسبت به زندگی، میزان شادی و رضایت از خویشتن تأثیرگذار است. بسیاری از افرادی که در بزرگ‌سالی کنش‌های نامناسب همچون جراحی‌های زیبایی مکرر دارند، در کودکی تصویر خویشتن بد و منفی را به دست آورده‌اند.

بر اساس رویکردهای والدین و مراقبان کودک در تعامل، پرورش او و نیز ترکیب توانمندی‌ها و مهارت‌های کودک در انجام اعمال مختلف، بر پایه تصویر بدنی و تصویر خویشتن، در کودک احساسی از میزان قابلیت و توانمندی شکل می‌گیرد که در روانشناسی رشد و شخصیت از آن به‌عنوان «خودکارآمدی» یاد می‌شود.

خودکارآمدی به احساس عزت‌نفس و ارزش خود، احساس کفایت و کارایی در برخورد بازندگی اطلاق می‌شود.[6] پژوهشگران به این باورند که خانواده، همسالان و مدرسه به‌عنوان منابع مؤثر در شکل‌گیری باورهای خودکارآمدی افراد دارای نقش زیادی هستند؛ در این میان خانواده مهم‌ترین منبع خودکارآمدی کودکان به‌حساب می‌آید.

یکی از مفاهیمی که روانشناسان در روانشناسی شخصیت، به آن اشاره می‌کنند، بحث خودپنداره است؛ طبق نظر راجرز، خودپنداره، شامل ویژگی‌هایی است که فرد به‌عنوان موجود منحصربه‌فرد از خود ادراک می‌کند. خودپنداره از طریق روابط اجتماعی کسب می‌شود... شخص از خود بر اساس آنچه سایرین می‌پندارند، ارزیابی به عمل می‌آورد، نه بر اساس آنچه خودش احساس می‌کند.[7]

بر همین اساس، آخرین مرحله در فرآیند رشد روانی و شکل‌گیری شخصیت، شکل‌گیری خودپنداره است؛ که در حقیقت تصویر ذهنی یکپارچه از ویژگی‌های مختلف بدنی (تصویر بدنی)، احساس خوب یا بد بودن (تصویر خویشتن) و احساس توانایی در مقابله با چالش‌های زندگی (خودکارآمدی) است.

بنابراین کودکی که بر پایه تصویر بدنی و تصویر ذهنی منفی از خود، احساس ناکارآمدی در مواجه و مقابله با موقعیت‌های مختلف زندگی می‌کند، خود پنداره منفی و ضعیفی در وی شکل می‌گیرد؛ این عامل در گرایش وی به انجام کنش‌های نامناسب در بزرگ‌سالی، جراحی‌های زیبایی مکرر، نقش مهمی ایفا می‌کند.